Tất nhiên và ngẫu nhiên. Mối quan hệ biện chứng và ý nghĩa phương pháp luận | Myphamthucuc.vn

Tất nhiên và ngẫu nhiên. Mối quan hệ biện chứng và ý nghĩa phương pháp luận

I. Khái niệm

– Tất nhiên là một phạm trù dùng để chỉ cái do những nguyên nhân cơ bản, bên trong của kết cấu vật chất quyết định và trong những điều kiện nhất định thì nó phải xảy ra như thế chứ không thể khác được .

Ví dụ:

+ Đã là con người, ai cũng phải sinh ra, lớn lên và chết đi. Điều này không thể khác được.

+ Khi quả trứng gà bị rơi từ độ cao 10 mét thì nó chắc chắn sẽ vỡ. Việc bị vỡ trong trường hợp này là tất nhiên vì nó không thể khác được.

– Ngẫu nhiên là cái không phải do bản thân kết cấu của sự vật, mà do các nguyên nhân bên ngoài, do sự ngẫu hợp của nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết định; do đó, nó có thể xuất hiện, có thể không xuất hiện, có thể xuất hiện như thế này, cũng có thể xuất hiện như thế khác.

Ví dụ:

+ Thời điểm anh Nguyễn Văn A sinh ra hay chết đi trong cuộc sống là hoàn toàn ngẫu nhiên. Có thể là năm 2019 hoặc 2017 hoặc 2020. Các thời điểm này có thể khác đi do những nguyên nhân bên ngoài.

+ Việc quả trứng gà bị rơi là ngẫu nhiên. Nó có thể bị rơi hoặc không.

Cái tất nhiên biểu lộ thông qua vô số cái ngẫu nhiên. Mọi cái ngẫu nhiên đều hướng đến cái tất nhiên.

II. Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên

1. Tất nhiên và ngẫu nhiên tồn tại một cách khách quan, ở bên ngoài và độc lập với ý thức của con người.

– Dù con người có nhận thức được hay chưa, tất nhiên và ngẫu nhiên luôn tồn tại và phát huy vai trò của nó đối với sự phát triển của sự vật, hiện tượng.

– Trong quá trình phát triển của sự vật, tất nhiên và ngẫu nhiên đều có vai trò quan trọng:

+ Cái tất nhiên có tác dụng chi phối sự phát triển của sự vật.

+ Cái ngẫu nhiên có ảnh hưởng nhất định đến sự phát triển của sự vật, có thể làm cho sự phát triển đó diễn ra nhanh hoặc chậm.

Sự phát triển diễn ra nhanh hay chậm phụ thuộc rất nhiều vào cái ngẫu nhiên, kể cả những cái ngẫu nhiên rất nhỏ, ví dụ như cá tính của người lúc đầu lãnh đạo phong trào cách mạng.

2. Tất nhiên và ngẫu nhiên là hai mặt thống nhất và đối lập.

Tuy cả tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại, nhưng chúng không bao giờ tồn tại biệt lập với nhau dưới dạng thuần túy, mà bao giờ cũng tồn tại trong sự thống nhất hữu cơ.

Sự thống nhất hữu cơ đó thể hiện ở chỗ:

+ Cái tất nhiên bao giờ cũng vạch đường đi cho mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên.

+ Cái nghẫu nhiên là hình thức biểu hiện của cái tất nhiên, đồng thời bổ sung cho cái tất nhiên.

Tức là, cái tất nhiên bao giờ cũng là khuynh hướng của sự phát triển. Khuynh hướng ấy mỗi khi tự bộc lộ mình thì bao giờ cũng bộc lộ ra dưới một hình thức ngẫu nhiên nào đó so với chiều hướng chung.

Bản thân cái tất nhiên chỉ có thể được tạo nên từ những cái ngẫu nhiên. Còn tất cả những gì ta thấy trong hiện thực và cho là ngẫu nhiên thì đều không phải là ngẫu nhiên thuần túy, mà là những ngẫu nhiên đã bao hàm cái tất nhiên, đã che giấu cái tất nhiên.

3. Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hóa cho nhau.

– Trong hiện thực, tất nhiên và ngẫu nhiên không phải tồn tại vĩnh viễn ở trạng thái cũ mà thường xuyên thay đổi, và trong những điều kiện nhất định, chúng chuyển hóa lẫn nhau. Tức là, tất nhiên biến thành ngẫu nhiên và ngược lại.

Ví dụ:

+ Trong xã hội công xã nguyên thủy, việc trao đổi vật này (áo…) lấy một vật khác (gà…) là ngẫu nhiên. Vì khi ấy sức sản xuất của công xã chỉ đủ riêng cho mình dùng.

+ Sau này, khi sự phân công lao động đã rộng rãi, năng lực sản xuất đã lớn, có nhiều sản phẩm dư thừa. Khi đó, sự trao đổi sản phẩm tất yếu phải diễn ra để làm cho cuộc sống của con người ngày càng đầy đủ hơn.

Xem thêm:  Tổ chức cộng sản nào ra đời đầu tiên ở Việt Nam | Myphamthucuc.vn

– Ranh giới giữa tất nhiên và ngẫu nhiên chỉ có tính tương đối. Thông qua những mặt này, hay trong mối quan hệ này, thì biểu hiện là tất nhiên nhiên, nhưng qua những mặt khác, mối quan hệ khác, thì lại là ngẫu nhiên; và ngược lại.

Ví dụ: Nếu xét ở khía cạnh cuối cùng có vỡ hay không, thì việc việc quả trứng bị vỡ là tất nhiên. Nhưng xét ở khía cạnh nó vỡ khi bị rơi, bị đập ra hay khi gà con đạp vỡ, thì việc bị vỡ là ngẫu nhiên.

III. Ý nghĩa phương pháp luận 

Tất nhiên và ngẫu nhiên cùng với mối quan hệ giữa chúng không chỉ góp phần xây dựng lên phép biện chứng duy vật  mà nó còn có ý nghĩa đưa lại cho chúng ta bài học trong hoạt động nhận thức và thực tiễn của đời sống hàng ngày:

Một là, trong hoạt động tư duy và thực tiễn, phải căn cứ vào cái tất nhiên chứ không phải cái ngẫu nhiên. Bởi vì cái tất nhiên là cái gắn liền với bản chất của sự vật, cái nhất định xảy ra theo quy luật nội tại của sự vật, còn cái ngẫu nhiên là cái không gắn với bản chất nội tại của sự vật, nó có thể xảy ra, có thể không.

Tuy nhiên không được bỏ qua cái ngẫu nhiênnagaaxuoong tách rời cái tất nhiên khỏi cái ngẫu nhiên. Cần xuất phát từ cái ngẫu nhiên để đạt đến cái tất nhiên và khi dựa vào cái tất nhiên thì ta cũng phải chú ý đến cái ngẫu nhiên

Hai là, tất nhiên và ngẫu nhiên chỉ mang tính tương đối, chúng có thể chuyển hóa lẫn nhau. Vì vậy, ta cần tạo ra những điều kiện nhất định để cản trỏe hoặc thúc đẩy sự chuyển hóa của chúng theo mục đích nhất đinh, phù hợp với mong muốn của chúng ta.

IV. Nội dung và ý nghĩa phương pháp luận của cặp phạm trù tất nhiên và ngẫu nhiên qua 1 ví dụ trong lĩnh vực xã hội

Để làm rõ những nội dung đã nêu ở chương1 sau đây ta sẽ đi sâu vào ví dụ đã được nêu ra ở Lời nói đầu để hiểu rõ hơn về cặp phạm trù này và ứng dụng thực tiễn của phương pháp luận của nó: với tất cả chúng ta ngồi đây, để trở thành sinh viên của trường Đại học Luật Hà Nội thì điều“tất nhiên” là chúng ta phải đỗ đại học còn  “ngẫu nhiên” chúng ta được xếp học chung một lớp, một nhóm của trường đại học luật. 

1. Khái niệm của phạm trù tất nhiên và ngẫu nhiên

Xét về khái niệm phạm trù tất nhiên, để chứng minh cho nó, ta thấy: ở ví dụ đã nêu thì việc đỗ đại học là một điều“tất nhiên” với mỗi chúng ta bởi lẽ: Một là, trong việc từ một học sinh trung học phổ thông mà muốn trở thành sinh viên của trường đại học luật Hà Nội thì điều tất nhiên là ta phải đỗ vào kì thi tuyển sinh đầu vào.

Việc đỗ Đại học này với mỗi chúng ta bắt buộc phải xảy ra vì nó là điều kiện để ta thực hiện bước chuyển hóa của ta từ học sinh thành sinh viên. Hai là, xét với mối quan hệ với những việc xảy ra trước đó thì việc đỗ vào đại học luật Hà Nội là tất yếu vì: ta có một quá trình rèn luyện học tập tốt từ thời THPT, bản thân ta là người có ý thức trong việc đưa ra quyết định thi vào trường đại học luật Hà Nội …và có thể kể đến những yếu tố khác như sức khỏe ,tâm lý ngày thi rất tốt .v.v.

Và như vậy, khi một thí sinh dự thi mà hội tụ được những điều cơ bản như trên thì việc thí sinh đó trở thành sinh viên của trường đại học luật Hà Nội là tất nhiên, nhất định không thể nào khác được.

Xét về khái niệm phạm trù ngẫu nhiên, ta có thể xem xé ví dụ, chẳng hạn như việc xếp lớp, xếp nhóm và điển hình là 11 bạn trong nhóm A3 của lớp 18 này: Sau khi đỗ vào trường Đại học Luật Hà Nội thì với sự sắp xếp của phòng Đào tạo nhà trường 11 bạn này sẽ được ngẫu nhiên ngồi chung một lớp – lớp 18 và ngẫu nhiên họ lại được tập hợp thành 1 nhóm và được đặt là A3.

Việc ngồi chung một lớp hay một nhóm này không phải do các bạn tự quyết định, cũng không phải do sự sắp đặt sẵn của nhà trường: những bạn có tên, có điểm, có khối thi…như thế này phải vào lớp này, nhóm này. Điều này chính là do nhân tố bên ngoài quyết định. Ở đây nhân tố bên ngoài chính là sự sắp xếp một cách ngẫu nhiên của hệ thống máy tính, của phòng đào tạo đã tạo ra kết quả đó.

Xem thêm:  So sánh truyện ngụ ngôn và truyện cười hay nhất và đầy đủ nhất | Myphamthucuc.vn

Tuy nhiên cũng có thể do sự sắp xếp ngẫu nhiên này mà 11 người này có thể không ngồi cùng một lớp hoặc ngồi cùng 1 lớp nhưng khác nhóm nhau. Điều đó rất có thể xảy ra bởi lẽ nhóm A3 hiện tại chỉ là một tập hợp ngẫu nhiên một nhóm người, là một khả năng xảy ra, không có điều gì chắc cắn cả.

Tóm lại việc chúng ta – những sinh viên đang học ở K3818 việc đỗ đại học là điều tất nhiên, nhưng trước đó chúng ta cũng phải trải qua nhiều việc ngẫu nhiên khác như chọn trường, may mắnv.v.v.. Và việc sau này khi chúng ta được học chung một lớp liệu điều đó có phải là yếu tố “ngẫu nhiên” nữa hay không hay đó cũng có thể là “tất nhiên” ? Và liệu rằng yếu tố “ngẫu nhiên” trong việc được học chung một lớp sẽ ảnh hưởng đến yếu tố “tât nhiên” khi chúng ta đỗ vào trường đại học luật Hà Nội như thế nào? Để giải quyết vấn đề này, chúng ta hãy xét chúng trong mối liên hệ biện chứng của chúng.

Để đi sâu hơn về cặp phạm trù tất nhiên và ngẫu nhiên trong mối quan hệ  biện chứng của chúng với nhau , thông qua ví dụ ban đầu, ta cần tìm hiểu “biện chứng” là gì ? Biện chứng ở đây là dùng để chỉ những mối liên hệ với nhau, là sự tương tác, sự chuyển hóa, sự vận động và phát triển  theo quy luật của sự vật, hiện tượng và quá trình trong tự nhiên, xã hội và tư duy 

2. Quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên trong ví dụ

Một là, tất nhiên và ngẫu nhiên luôn tồn tại khách quan. Mỗi chúng ta, trước khi xác định đi thi đại học, đều đã hình thành trong đầu hai luồng suy nghĩ trái chiều, đó là hai khả năng có thể xảy ra: hoặc là đỗ hoặc là trượt. Ngay từ ban đầu, chúng ta đều nhận thức được rằng muốn đỗ vào đại học phải trang bị cho bản thân đầy đủ những kiến thức cơ bản: đó có thể là quá trình học tập tích lũy kiến thức, phương pháp học tập để hiểu sâu nhớ lâu, mục đích học tập …

Khi đó, chúng ta mới chỉ trang bị cho bản thân về mặt tinh thần, đó là những điều tất nhiên phải làm. Nhưng trong lúc thi xảy ra sự cố về tâm lý,sức khỏe … thi chẳng phải  việc chúng ta đỗ hay trượt nằm ngoài ý thức của chúng ta hay sao và yếu tố ngẫu nhiên và tất nhiên tồn tại đối lập với ý thức của chúng ta hay sao?

Không những vậy, tất nhiên còn có vai trò quyết định chi phối đến sự phát triển của sự vật và cái ngẫu nhiên thì có tác dụng làm cho sự phát triển của sự vật diện ra nhanh hay chậm. Trở lại với ví dụ ban đầu chúng ta đã đưa ra một ý rằng: “ngẫu nhiên chúng ta được học chung một lớp” điều ngẫu nhiên này tác động như thế nào với yếu tố tất nhiên chúng ta đỗ hay trượt vào trường đại học luật Hà Nội.

Sau khi đỗ vào trường, bản thân mỗi người chúng ta phải tự đi tìm phương pháp học tập riêng cho mình, tự tích lũy kiến thức cho bản thân là điều tất nhiên nhưng đâu phải tất cả những bạn ở lớp K3818 đều làm tốt việc đó, vậy nên việc chúng ta ngồi chung một lớp thì kết quả, thành tích của lớp lại do chính từng thành viên của lớp quy định, chi phối đến ngẫu nhiên. Tuy nhiên, dù sao chăng nữa thì cái “tất nhiên” đỗ đại học của chúng ta vẫn luôn là cái quan trọng quyết định những cái ngẫu nhiên sau đó.

Hai là, tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại trong sự thống nhất, biện chứng với nhau, không có cái tất nhiên thuần túy và cái ngẫu nhiên thuần túy. Tất  nhiên bao giờ cũng vạch đường đi cho mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên và ngẫu nhiên là biểu hiện của tất nhiên, bổ sung cho tất nhiên. 

Xét trên biện chứng của ví dụ ban đầu thì việc chúng ta đỗ đại học là điều tất nhiên, nhưng để làm nên các tất nhiên này thì chúng ta phải trải qua vô số cái ngẫu nhiên khác. “Theo tâm lý học, nhận thức của con người chỉ huy mọi hành động và hoạt đọng của con người. Hệ quả của quan hệ này là nhận thức đúng mới tạo ra hành động đúng đắn và kết quả tôt đẹp”(1).

Xem thêm:  Cảm nhận về 12 câu thơ đầu bài Trao duyên ngắn nhất | Myphamthucuc.vn

Vì vậy cái ngẫu nhiên mà chúng ta muốn đề cập là: phương pháp học tập đúng đắn sẽ rèn luyện khả năng tư duy cho bản thân, tạo động lực học tập, đặt mục tiêu, mơ ước cho bản thân trước khi xác định vào trường đại học Luật và thêm vào đó là những yếu tố như: chuẩn bị một sức khỏe tốt ,tâm lý vững vàng khi bước vào kì thi. Và những yếu tố ngẫu nhiên này chẳng phải dẫn tới việc tất yếu chúng ta cầm được tấm vé bước vào cánh cổng đại học hay sao?

Tuy nhiên đúng như Ph.Anghen đã nhận định: “ … cái mà người ta quả quyết cho là tất yếu lại hoàn toàn do những ngẫu nhiên thuần túy cấu thành, và cái được coi là ngẫu nhiên lại là hình thức, dưới đó ẩn nấp cái tất yếu…”(2). Việc chúng ta thi đại học thì luôn luôn xảy ra nhiều khả năng. Và chẳng phải điều đó có nghĩa rằng cái mà chúng ta cho là tất yểu là việc đỗ đại học lại thực ra chỉ là một khả năng, một điều ngẫu nhiên hay sao? Vậy thì quả thực ngẫu nhiên là biểu hiện của tất nhiên

Ba là, tất nhiên và ngẫu nhiên không phải tồn tại vĩnh viễn ở trạng thái cũ mà thường xuyên thay đổi, phát triển và trong những điều kiện nhất định chúng ta có thể chuyển hòa cho nhau, tự nhiên biến thành ngẫu nhiên và ngẫu nhiên trở thành tất nhiên.

Hãy quay trở về phân tích vừa trên ta sẽ thấy rõ việc tự nhiên và ngẫu nhiên chuyển hóa cho nhau trong vấn đề: tất nhiên biến thành ngẫu nhiên. Chúng ta nói rằng ngẫu nhiên phương pháp học tập của chúng ta là đúng đắn, rèn luyện kiến thức phù hợp với bài thi khi thi đại học, mục đích, mục tiêu đặt ra là sẽ thi vào đại học Luật,  đi thi lại có sức khỏe, tâm lý vững vàng… Nhưng suy 

cho cùng thì đây lại là những điều tất nhiên chúng ta phải làm. Trong cả biển người phải học cả một chương trình học như nhau, kiến thức chung như nhau. Vì vậy chúng ta tất yếu phải có phương pháp học tập riêng cho bản thân, và vì có phương pháp học tập riêng đúng đắn tất yếu kiến thức chúng ta thu thập, rèn luyện sẽ phục vụ tốt nhất cho chúng ta khi bước vào kì thi… Mặt khác trong quá trình ôn thi đại học rất là vất vả, việc rèn luyện sức khỏe là điều đương nhiên ta phải làm: bằng cách ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng, tập thể dục hằng sáng cho sức khỏe dẻo dai…

Bình thường đứng trước một kì thi mang tính quyết định, tạo bước ngoạt mới cho cuộc đời, không lẽ ta lại để bản thân gặp vấn đề tâm lý? Vì thế tất yếu ta phải chuẩn bị một tâm lý vững vàng nhất định trước khi bước vào kì thi đại học… Vì thế chẳng phải việc ta trở thành sinh viên đại học Luật không phải là. Sau khi đã phân tích ví dụ từ tự nhiên đến ngẫu nhiên thì sau đây bằng việc phân tích ví dụ ban đầu ta sẽ thấy sự chuyển hóa từ ngẫu nhiên thành tất nhiên.

Chúng ta đã nói: “ Ngẫu nhiên được ngồi chung một lớp”. Liệu đây có phải là ngẫu nhiên nữa hay không. Sau khi đỗ đại học Luật Hà Nội, thì tên của chúng ta đã phải chăng đã được phòng đào tạo của trường sắp xếp từ trước thông qua các nguyên tắc: có thể là theo vần a, b, c…; có thể là theo mã số sinh viên; có thể là phòng đào tạo không sắp xếp theo vần mà muốn lớp nào cũng có cả nam và nữ vì lượng thí sinh nam đỗ vào trường là ít hơn hẳn so với thí sinh nữ …

Như vậy tất nhiên và ngẫu nhiên không tồn tại vĩnh viễn mà luôn chuyển hóa qua lại lẫn nhau và mang tính tương đối. Có thể trong mối quan hệ này nó được coi là ngẫu nhiên nhưng trong mối quan hệ khác lại là tất nhiên và ngược lại.

Xem thêm bài viết thuộc chuyên mục: Học tập